آیا پشیمانی مجرم حاصلی دارد؟

واژه "توبه" در حقوق کیفری اسلام ریشه در ماده "توب" به معنای "رجع" (بازگشت) دارد. همانگونه که ابن فارس در معجم مقائیس اللغة اشاره کرده است، توبه به معنای بازگشت و رجوع است. به عبارتی، وقتی فردی مرتکب گناه و عصیان می‌شود، با توبه و بازگشت صادقانه به مسیر درست، به‌سوی خداوند رجوع می‌کند.

این مفهوم در حقوق کیفری اسلام به‌عنوان یکی از موانع قانونی معافیت از مجازات محسوب می‌شود. به این معنا که با وجود ارتکاب جرم توسط فرد مجرم و برخورداری وی از شرایط مسئولیت کیفری، اما باتوجه‌به برخی مصالح و اعمال سیاست کیفری مناسب، می‌توان از اعمال مجازات وی چشم‌پوشی کرد.

آیا توبه در حقوق کیفری اسلام تنها به معافیت از مجازات منجر می‌شود؟

خیر، توبه در حقوق کیفری اسلام تنها به معافیت از مجازات منجر نمی‌شود. این مفهوم دارای ابعاد و آثار گسترده‌تری است:

1. معافیت از مجازات: همانطور که پیش‌تر ذکر شد، توبه به‌عنوان یکی از موانع قانونی معافیت از مجازات محسوب می‌شود. در صورت احراز شرایط توبه، مجرم می‌تواند از اعمال مجازات معاف شود.
2. تأثیر بر مسئولیت کیفری: توبه می‌تواند بر میزان مسئولیت کیفری مجرم نیز اثرگذار باشد. در برخی موارد، توبه صادقانه مجرم می‌تواند موجب تخفیف مجازات وی شود.
3. آثار اخروی: در بُعد اخروی نیز، توبه صادقانه موجب بخشش گناهان و رسیدن به رضایت خداوند خواهد شد. این موضوع ریشه در آیات و روایات اسلامی دارد.
4. بازگشت به مسیر درست: توبه به معنای بازگشت گناهکار به مسیر صواب و ترک آشکار عمل حرام است. این امر مورد تأکید متون دینی است.

آیا توبه در حقوق کیفری اسلام تاثیری در تخفیف مجازات دارد؟

بله توبه در حقوق کیفری اسلام می‌تواند تاثیری در تخفیف مجازات مجرم داشته باشد. این موضوع به شرح زیر قابل‌بررسی است:

1. تخفیف مجازات حدود: در برخی جرایم حدی، وجود توبه صادقانه مجرم می‌تواند منجر به تخفیف مجازات وی شود. به‌ عنوان مثال، در جرم زنا، اعتراف مجرم و توبه وی، موجب تخفیف مجازات حدی خواهد شد.
2. تخفیف مجازات تعزیرات: در جرائم تعزیری نیز، توبه مجرم و جبران خسارت وارده، می‌تواند در تخفیف مجازات وی مؤثر باشد. قاضی در این موارد می‌تواند با لحاظ کردن این عوامل، مجازات را تخفیف دهد.
3. تأثیر بر میزان مسئولیت کیفری: همانطور که پیش‌تر بیان شد، توبه صادقانه مجرم می‌تواند در برخی موارد بر میزان مسئولیت کیفری وی نیز مؤثر باشد و موجب تخفیف مجازات وی شود.

بنابراین، در حقوق کیفری اسلام، توبه صادقانه مجرم و جبران خسارت وارده، می‌تواند به طور مؤثری در تخفیف مجازات وی نقش داشته باشد. این موضوع ریشه در آیات و روایات اسلامی داشته و مورد تاکید فقهای اسلامی قرار گرفته است.

توبه در قانون مجازات اسلامی

توبه در موارد متعدد قانون مجازات اسلامی ذکر شده است؛ از جمله: در ماده ۷۲ و ۸۱ در باب حد زنا و ماده ۱۲۵ و ۱۲۶ در باب حد لواط، ماده ۱۲۲ و ۱۲۳ در باب حد مساحقه، و ماده ۱۸۱ و ۱۸۲ در مورد حد مسکر، و بند ۵ ماده ۲۰۰ در مورد حد سرقت.

لازم به ذکر است که قانون‌گذار در مورد تاثیر توبه بر جرایم حد قوادی و محاربه سکوت کرده است. در مورد توبه محارب علی‌رغم اینکه ماده ۲۲۱ قانون حدود و قصاص مصوب سال ۱۳۶۱ صراحت بر این داشت که توبه محارب پیش از دستگیری موجب سقوط مجازات است، اما قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۷۰ توجهی به مسئله توبه محارب ننموده است و فقط در ماده ۱۹۴ به مسئله توبه محارب در مدت تبعید اشاره کرده است.

با استناد به آیه ۴۳ سوره مائده و روایات وارده و اجماع فقهای شیعه و باتوجه‌به ماده ۲۹ قانون تشکیل دادگاه‌های کیفری ۱ و ۲ مصوب ۱۳۶۸ و وحدت ملاک بین کلیه جرایم مستوجب حد (به‌استثنای حد قذف که جنبه حق‌الناس بودن دارد)، در این زمینه در صورت توبه محارب پیش از دستگیری، مجازات ساقط خواهد شد.

ازاین‌رو، اگر عمل ارتکابی موجب تعزیر باشد و بزهکار پیش از قیام بینه توبه نماید، در این صورت، تعزیر ساقط می‌شود؛ زیرا اطلاقات موجود در این باب، تعزیرات را نیز شامل می‌شود و این از باب قیاس اولویت نیست. اکثر فقها در این مورد به آیه ۲۵ سوره شوری استناد می‌کنند؛ زیرا لازمه قبولی توبه عدم عقوبت است.

در کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی (تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده) قانون‌گذار در ۲ ماده از توبه بحث کرده است: یکی در تبصره ماده ۵۱۲ و دیگری در ماده ۵۲۱؛ البته مقنن در تبصره ۵۱۲ به طور مبهم سخن گفته است و معلوم نیست چرا از بین جرایم گوناگون که همه در زمره جرایم علیه امنیت کشورند، فقط دو جرم را انتخاب کرده است.

در بحث جرایم جنگی، قانون‌گذار باتوجه‌به شرایط خاص زمان جنگ و اثرات مخرب این اعمال بر جامعه، توبه مرتکب را پذیرفته است. این امر بر اساس مصالح عمومی و کاهش آثار سوء این اقدامات در دوران درگیری نظامی صورت پذیرفته است.

اما در مورد جرایم مشابه در زمان صلح، با وجود کاهش خطر و آثار مخرب، قانون‌گذار توبه را نپذیرفته است. این به دلیل آن است که در شرایط عادی، جامعه انتظار مجازات و پیشگیری بیشتری از مرتکبان دارد و توبه نتواند آثار سوء این اعمال را به‌اندازه کافی جبران نماید.

در خصوص ماده 512 قانون مجازات اسلامی نیز، قانون‌گذار توبه را در جرایم علیه امنیت و آسایش عمومی مؤثر دانسته، اما تنها در صورت وقوع پیش از دستگیری مرتکب. این امر به دلیل اهمیت این دسته از جرایم و لزوم مقابله سریع با آنها است.

در سایر جرایم تعزیری نیز، همانند احکام حدود، توبه تا قبل از ثبوت جرم پذیرفته شده است. این رویکرد قانون‌گذار بر اساس ایجاد انگیزه برای بازگشت مرتکبان از مسیر جرم و تلاش برای اصلاح و بازپروری آنان قابل‌توجیه است.

به باور متخصصین یاسا در مجموع، نظام حقوقی ایران در خصوص پذیرش توبه در جرایم مختلف رویکردی متفاوت و متناسب با ماهیت و شرایط هر جرم اتخاذ نموده است که نیازمند بازنگری و تصریح قانونی بیشتر در برخی موارد است.

آیا قانون‌گذار در جرایم تعزیری دلیل خاصی برای پذیرش توبه قبل از ثبوت جرم دارد؟

بله قانون‌گذار در جرایم تعزیری دلایل خاصی برای پذیرش توبه قبل از ثبوت جرم دارد. این دلایل به شرح زیر است:

1. اصل بر این است که جرم تا ثبوت آن ثابت نیست و فرد مرتکب هنوز مجرم شناخته نشده است. در چنین شرایطی، پذیرش توبه فرد و بخشودگی او موجب تأمین اصل برائت و حفظ حیثیت و کرامت او خواهد شد.
2. توبه و بازگشت از ارتکاب جرم قبل از ثبوت آن، نشان دهنده پشیمانی و تصمیم فرد برای اصلاح خود و جبران خطای ارتکابی است. این امر موجب تخفیف مجازات و حتی بخشودگی مرتکب می شود.

بنابراین، قانون‌گذار با پذیرش توبه قبل از ثبوت جرم در جرایم تعزیری، هدف اصلاح و بازگرداندن مجرم به جامعه را دنبال می‌کند.