تاریخ شفاهی آستان قدس، آرشیوی با ۲۵ هزار ساعت گفت‌وگوی ارزشمند

به گزارش مشهدفوری؛ محمدحسین مروج کاشانی: روایت تاریخ به شیوه کهن همیشه با تکیه بر اسناد مکتوب پیش می‌رفت؛ آنچه ثبت و ضبط شده بود و حال توسط کارشناسان بازخوانی و تعریف می‌شد. اما گونه‌ای دیگر از روایت تاریخ که جوان‌تر است نیز وجود دارد که به صدای شاهدان توجه کرده است. تاریخی که ما آن را با عنوان تاریخ شفاهی می‌شناسیم و همان‌گونه که از نامش پیداست یکی از شیوه‌های پژوهش است که به شرح و شناسایی وقایع، رویدادها و حوادث تاریخی براساس دیدگاه‌ها، شنیده‌ها و عملکرد شاهدان، ناظران و فعالان آن وقایع اختصاص دارد. رویکردی که به صدای مردم نیز فرصت شنیده شدن می‌دهد تا تاریخ را تنها به سلیقه حاکمان و فاتحان نخوانیم.

شیوه‌ای که در مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی نیز مورد توجه قرار گرفته و موجب شکل‌گیری بخش تاریخ شفاهی شده است. آرشیوی که بیش از ۲۵هزار ساعت گفت‌وگو با بیش از ۷هزار نفر را در خود دارد. به همین بهانه و به منظور آشنایی مختصر با این بخش، مروی بر فعالیت‌ها و اهمیت این آرشیو خواهیم داشت. لازم به ذکر است در تهیه این گزارش از نظرات و همکاری محمد نظرزاده، کارشناس ارشد رشته تاریخ و از همکاران بخش تاریخ شفاهی مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی بهره گرفته شده است.

 

تکیه بر شفاهیات در تاریخ، حداقل در جامعه ایران بحث تازه‌ای نیست و پایه تاریخ‌نگاری در ایران پس از اسلام، بر روایات شفاهی استوار بوده است.«تاریخ شفاهی» عبارت است از روشی برای جمع‌آوری، حفظ و نگهداری خاطرات، زندگی‌نامه‌ها، آداب و رسوم و اطلاعات متنوع دیگر که از طریق مصاحبه با افراد مطلع و صاحب‌نظر که در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... حضور عینی و ملموسی داشته باشند، انجام می‌شود و پس از طی مراحلی مانند پیاده‌سازی، تایپ و ویرایش به صورت یکی از منابع مهم در کنار سایر اسناد مورد استفاده محققان و پژوهشگران قرار می‌گیرد.اهمیت تاریخ شفاهی و کسب اطلاعات تاریخ معاصر ازطریق مصاحبه با توجه به اینکه اسناد و کتاب‌ها نمی‌توانند همه چیز را درباره گذشته به ما بگویند، برای بیشتر مورخان و محققان پذیرفته شده است.هر شخصی، خاطراتی منحصربه‌فرد از زندگی خود دارد و تاریخ درواقع شرح و تحلیل رویدادهاست که از سرنوشت انسان‌ها با هر درجه اهمیت که درخور سهمشان است ساخته می‌شود. نخبگان باتوجه به جایگاهشان و افراد بی‌نشان با سرگذشت جمعی‌شان در تاریخ حضور دارند. تاریخ شفاهی، راهی به سوی همگانی کردن تاریخ و کاهش شکاف میان نخبگان و عموم مردم است.

 

پس از ایجاد اداره اسناد در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، با الگوبرداری از مؤسسات مشابه، به‌ویژه سازمان اسناد ملی ایران، آرشیو تاریخ شفاهی به عنوان واحدی مجزا در اواخر سال۱۳۷۶ و زیر نظر رئیس اداره اسناد آغاز به کار کرد. سال ۱۳۷۹، این آرشیو از حالت مستقل خارج شد و زیرنظر بخش نمایه‌سازی اداره اسناد قرار گرفت. این وضعیت تا سال ۱۳۸۲ ادامه پیدا کرد.با اصلاح چارت سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس و تبدیل اداره اسناد به مدیریت امور اسناد و مطبوعات، این قسمت (آرشیو تاریخ شفاهی) از ابتدای سال ۱۳۸۳ به عنوان یک بخش مستقل به فعالیت خود ادامه داد. در این سال با استفاده از نتایج مطالعات «طرح بررسی مراکز تاریخ شفاهی» و تطبیق کارهای تاریخ شفاهی با معیارها و شاخص‌های موجود جهانی، تحولات زیادی در این بخش به‌وجود آمد.این آرشیو با انجام مصاحبه، کسب اطلاعات تاریخی و آماده‌سازی و ارائه آن به پژوهشگران، در چارچوب اولویت‌های مورد نظر سازمان کتابخانه‌های آستان قدس به عنوان یکی از مراکز تاریخ شفاهی در سطح کشور فعالیت می‌کند.این بخش متناسب با نیازهای سازمانی و محدوده جغرافیایی با اولویت قرار دادن موضوعات تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی و شهر مقدس مشهد در زمینه‌های کاری متعددی در ۱۲ سال گذشته و به صورت پروژه‌های تاریخ شفاهی به فعالیت پرداخته است.

 

از سال ۱۳۷۷ تا پایان سال۱۴۰۳ و در میان سوژه‌ها و پروژه‌های انجام شده در آرشیو تاریخ شفاهی مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، عناوین و موضوعات متعددی به چشم می‌خورد که برخی از آن‌ها به اختصارعبارت‌اند از: تاریخ، تشکیلات و مؤسسات آستان قدس رضوی (از نظر فرهنگی، سیاسی، ابنیه، اداری و...)، تاریخ شهر مشهد (از نظر مذهبی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و...)، آموزش و پرورش مشهد، قاریان پیشکسوت مشهد، شخصیت‌ها و چهره‌های مشهور و شاخص (مانند شیخ مجتبی قزوینی، شیخ هاشم قزوینی، شهید هاشمی‌نژاد و...)، آب مشهد، لشکر خراسان، طب سنتی و عطاری، آتش‌نشانی مشهد، فوتبال خراسان، بانوان شاخص مشهد، کُشتی خراسان، پیشکسوتان عکاسی مشهد، موقوفات قدیمی مشهد، انجمن‌های ادبی مشهد، واقعه گوهرشاد، انقلاب اسلامی در مشهد، مهاجران جنگ ایران وعراق و...

 

روش کار در تاریخ شفاهی به این صورت است که پس از تعریف یک پروژه، مجری آن با انجام مطالعه درزمینه طرح، دستنامه‌ای شامل شرح پروژه و مداخل و پرسش‌ها تهیه می‌کند. پس از تصویب طرح توسط سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، مصاحبه‌کننده به وسیله کانون‌های بازنشستگی یا با واسطه معمران (افراد سن بالا) با مصاحبه‌شوندگان مطلع و آشنا با پروژه مزبور، ارتباط برقرار می‌کند. پس از گفت‌وگوی اولیه قرار مصاحبه اصلی گذاشته می‌شود. تلاش مصاحبه‌کننده کسب اطلاعات در زمینه موضوع مورد نظر و وارد شدن به جزئیات مصاحبه است. با اینکه این موضوع خصلت میان‌رشته‌ای دارد اما آن بخش از گفت‌وگو که ماهیت تاریخی دارد از اهمیت بیشتری برخوردار است. معمولاً جلسه نخست گفت‌وگو به صورت تصویری و جلسات بعدی به صورت صوتی انجام می‌شود. جلساتی که با دستورالعمل و شیوه‌های تعیین‌شده مستند و نمایه‌سازی شده و آرشیو می‌شوند.محققان و پژوهشگران از این اطلاعات به عنوان یک منبع ارزشمند در نوشته‌های خود بهره می‌برند تا جایی که عدم استفاده از منابع تاریخ شفاهی در تحقیقات و پژوهش‌های معاصر یک نقص برای پژوهشگر محسوب می‌شود.

به دلیل گسترش حوزه کاری تاریخ شفاهی و آشنایی استادان و پژوهشگران با فعالیت‌های این بخش، روند استفاده از این منابع در چند سال اخیر افزایش یافته است، به‌گونه‌ای که از اواخر سال ۱۳۷۷ تاکنون متناسب با نیازهای سازمانی و محدوده جغرافیایی و با اولویت قرار دادن موضوعات تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی، نزدیک به سه دهه با انجام ده‌ها پروژه و سوژه متنوع، بیش از ۲۵هزار ساعت مصاحبه انجام شده است.

 

از ۲۵هزارو۱۱۰ ساعت گفت‌وگوی انجام شده با ۷هزارو۳۵۴ نفر در ۱۸هزارو۲۸۵ جلسه در ۲۷ سال اخیر، بیش از ۶هزارو۲۰۰ ساعت آن که با ۲هزارو۲۳۱ نفر در ۵هزارو۳۳۳ جلسه مصاحبه بوده تمامی مراحل آماده‌سازی آن‌ها انجام شده است. همچنین فایل‌های متنی تایپ شده این مصاحبه‌ها، مشابه پرونده مصاحبه‌های رایج دیگر، به صورت حرفی و عددی آرشیو شده‌اند.

 

بخش تاریخ شفاهی مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی با هدف فراهم‌آوری و بسترسازی زمینه‌های مطلوب اطلاع‌رسانی به پژوهشگران و مراجعان و در چارچوب مقررات «آیین‌نامه خدمات تخصصی اسناد» و به منظور رفع نیازهای اشخاص و گروه‌ها و غنا بخشیدن به امر پژوهش، به ارائه خدمات به مراجعان می‌پردازد.آماده‌سازی مصاحبه‌ها، ثبت آن‌ها در دفاتر، تهیه کاتالوگ، نوشتن سیاهه توصیفی، پیاده‌سازی، بازشنوایی، تایپ، نمایه‌سازی، ورود اطلاعات به رایانه و قرار دادن مصاحبه‌ها روی اینترنت از جمله کارهای انجام شده در واحد آرشیو تاریخ شفاهی به منظور دسترسی آسان و سریع‌تر پژوهشگران به اطلاعات مصاحبه‌های انجام شده به شمار می‌رود.مراجعه‌کنندگان با داشتن معرفی‌نامه معتبر سازمانی و با ذکر عنوان موضوع تحقیق و پژوهش و پس از تأیید مسئولان مربوط در مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، می‌توانند به مطالعه و فیش‌برداری از منابع مربوط بپردازند.